બજેટ શું છે...જાણો સરળ શબ્દોમાં

સરકારી બજેટ (Budget) એ વાર્ષિક નાણાકીય દસ્તાવેજ છે જેમાં દરેક મંત્રાલયને આવતા વર્ષ માટે તેના લક્ષ્યાંકો પૂરા કરવા માટે એક નિશ્ચિત રકમ આપવામાં આવે છે. અંદાજોના આધારે, બજેટને ત્રણ કેટેગરીમાં વહેંચવામાં આવે છે - સંતુલિત બજેટ, સરપ્લસ બજેટ અને ડેફિસિટ બજેટ. આવો જાણીએ બજેટ સાથે જોડાયેલી મહત્વની બાબતો.

કેન્દ્રીય બજેટ એ સરકારનું નાણાકીય નિવેદન છે, જે સરકારની બેલેન્સ શીટને પણ પ્રતિબિંબિત કરે છે. તે આવનારા વર્ષ માટે દેશની અર્થવ્યવસ્થાની વર્તમાન અને અંદાજિત સ્થિતિ વિશે લોકોને જણાવે છે. ભારત સરકાર 1 ફેબ્રુઆરીના રોજ કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરે છે. નાણા પ્રધાન નિર્મલા સીતારમણ 1 ફેબ્રુઆરી, 2023 ના રોજ સંસદમાં નાણાકીય વર્ષ 2022-23 માટે સામાન્ય બજેટ રજૂ કરશે. ઈકોનોમિક સર્વે એક દિવસ પહેલા 31 જાન્યુઆરીએ જાહેર કરવામાં આવે છે.

દર વર્ષે, સરકાર આગામી વર્ષ માટે ખર્ચ અને અંદાજિત રસીદોની વિગતો રજૂ કરે છે. સરળ શબ્દોમાં, તે આગામી નાણાકીય વર્ષ માટે સરકારની નાણાકીય યોજનાની વિગતો છે. નાણાકીય વર્ષનો સમયગાળો ચાલુ વર્ષની 1લી એપ્રિલથી આવતા વર્ષના 31મી માર્ચ સુધીનો છે. સરકાર દ્વારા રજૂ કરાયેલ નાણાકીય નિવેદન ચોક્કસ નાણાકીય વર્ષમાં કેન્દ્ર સરકારની અંદાજિત આવક અને ખર્ચ દર્શાવે છે.

સંતુલિત બજેટના કિસ્સામાં, અંદાજિત ખર્ચ ચોક્કસ નાણાકીય વર્ષમાં અપેક્ષિત આવક અથવા આવકની બરાબર હોવો જોઈએ. સંતુલિત બજેટ આર્થિક મંદી અથવા ડિફ્લેશનના સમયમાં નાણાકીય સ્થિરતાની ખાતરી આપતું નથી કારણ કે તેમાં કોઈ સ્થાન નથી. આ પ્રકારના બજેટનો સૌથી મોટો ફાયદો એ છે કે તે ઉડાઉતા પર રોક લગાવે છે. જો કે, આ પ્રકારના બજેટની સૌથી મોટી ખામી એ છે કે તે આર્થિક વિકાસની પ્રક્રિયાને અવરોધી શકે છે અને સાથે સાથે સરકારની કલ્યાણકારી પ્રવૃત્તિઓના અવકાશને મર્યાદિત કરી શકે છે.

જ્યારે વર્ષ માટે અપેક્ષિત આવક અપેક્ષિત ખર્ચ કરતાં વધી જાય, ત્યારે તે બજેટને સરપ્લસ બજેટ કહેવામાં આવે છે. સરપ્લસ બજેટ સરકારની નાણાકીય સ્થિરતા દર્શાવે છે. અતિ ફુગાવાના સમયમાં સરકાર સરપ્લસ બજેટ યોજના અપનાવી શકે છે, જે એકંદર માંગ ઘટાડે છે. સરપ્લસ બજેટ દેશની નાણાકીય સમૃદ્ધિને પ્રતિબિંબિત કરે છે, વધારાના નાણાંનો ઉપયોગ બાકી ચૂકવણી કરવા માટે થઈ શકે છે, જે ચૂકવવાપાત્ર વ્યાજને ઘટાડે છે અને લાંબા ગાળે અર્થતંત્રને મદદરૂપ થાય છે. જો કે, આર્થિક મંદીના કિસ્સામાં, સરપ્લસ બજેટને સરકાર માટે યોગ્ય વિકલ્પ ગણવામાં આવતો નથી.

જ્યારે કોઈ ચોક્કસ નાણાકીય વર્ષમાં અંદાજિત આવક કરતાં અંદાજિત ખર્ચ વધુ હોય ત્યારે બજેટ ખાધમાં હોવાનું કહેવાય છે. આ પ્રકારના બજેટનો અર્થ એ છે કે સરકારની આવક તેના ખર્ચ કરતા ઓછી છે. ઘણા નિષ્ણાતોના મતે, ડેફિસિટ બજેટ ભારત જેવા વિકાસશીલ અર્થતંત્રો માટે યોગ્ય છે અને ખાસ કરીને મંદીના સમયમાં, આ પ્રકારનું બજેટ વધારાની માંગ પેદા કરવામાં અને આર્થિક વૃદ્ધિ દર વધારવામાં મદદ કરે છે.

મોદી સરકારે 2014થી અત્યાર સુધીમાં કુલ 9 બજેટ રજૂ કર્યા છે અને આ વર્ષે 10મું બજેટ રજૂ કરવા જઈ રહી છે. પ્રથમ કાર્યકાળમાં તત્કાલિન નાણામંત્રી અરુણ જેટલીએ પાંચ વખત બજેટ રજૂ કર્યું હતું.  2019 માં લોકસભાની ચૂંટણીને કારણે, વચગાળાનું બજેટ ફેબ્રુઆરી 2019 માં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું અને ત્યારબાદ સંપૂર્ણ સામાન્ય બજેટ જુલાઈ 2019 માં આવ્યું હતું. નાણા મંત્રી નિર્મલા સીતારમણ 01 ફેબ્રુઆરી 2023 ના રોજ સંસદમાં નાણાકીય વર્ષ 2022-23 માટે સામાન્ય બજેટ રજૂ કરશે.

આ પણ વાંચો--એક હાથમાં પ્લાસ્ટર અને બીજા હાથમાં મશીનગન...તેમના પરાક્રમના કારણે શ્રીનગર બચી ગયુ