પૃથ્વી પર સૂર્ય બનાવવાનો પ્રયાસ, ફ્રાન્સમાં ITER પ્રોજેક્ટ શું છે, જેનો ભારત ભાગ છે? કોને ફાયદો થશે તે જાણો
- ITER પ્રોજેક્ટ 21મી સદીનો સૌથી મોંઘો મેગા સાયન્સ પ્રોજેક્ટ છે
- શ્રેષ્ઠ વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા પૃથ્વી પર એક નાનો સૂર્ય બનાવવાનો પ્રયાસ
- ITER ને ધ વે પ્રોજેક્ટ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે
PM Modi France Visit: ઇન્ટરનેશનલ થર્મોન્યુક્લિયર એક્સપેરિમેન્ટલ રિએક્ટર (ITER) પ્રોજેક્ટ 21મી સદીનો સૌથી મોંઘો મેગા સાયન્સ પ્રોજેક્ટ છે, જેમાં ભારત વૈશ્વિક ભાગીદાર છે. કેડારાચે સ્થિત ITER પ્રોજેક્ટ દ્વારા, શ્રેષ્ઠ વૈજ્ઞાનિકો પૃથ્વી પર એક નાનો સૂર્ય બનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. ITER ને ધ વે પ્રોજેક્ટ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
જાણો શું છે આખો પ્રોજેક્ટ અને તેના ફાયદા શું હશે?
પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી ફ્રાન્સના પ્રવાસે છે. રાષ્ટ્રપતિ ઇમેન્યુઅલ મેક્રોન સાથે દ્વિપક્ષીય વાટાઘાટો તેમજ આંતરરાષ્ટ્રીય થર્મોન્યુક્લિયર પ્રાયોગિક રિએક્ટર (ITER) નું નિરીક્ષણ પણ તેમની મુલાકાતનો ભાગ છે. દક્ષિણ ફ્રાન્સના કેડારાચે ખાતે સ્થિત ITER, વિશ્વનું સૌથી અદ્યતન ફ્યુઝન ઊર્જા પરમાણુ રિએક્ટર છે. ચાલો જાણવાનો પ્રયાસ કરીએ કે આ રિએક્ટર સાથે સંબંધિત ITER પ્રોજેક્ટ શું છે જેમાં ભારત પણ ભાગીદાર છે? આનાથી ભારતને શું ફાયદો થશે?
કેડારાચે સ્થિત ITER એક એવો પ્રોજેક્ટ છે જેના દ્વારા શ્રેષ્ઠ વૈજ્ઞાનિકો પૃથ્વી પર એક નાનો સૂર્ય બનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. ITER ને ધ વે પ્રોજેક્ટ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ દ્વારા, સમગ્ર વિશ્વને સ્વચ્છ ઉર્જાનો અમર્યાદિત પુરવઠો પૂરો પાડવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવી રહ્યો છે. આ પ્રોજેક્ટમાં સાત દેશો ભાગીદાર છે, જેનો ખર્ચ 22 અબજ યુરોથી વધુ છે. ભારત અને ફ્રાન્સ ઉપરાંત, આમાં ચીન, અમેરિકા, દક્ષિણ કોરિયા, રશિયા, જાપાન અને યુરોપિયન યુનિયન (EU)નો પણ સમાવેશ થાય છે.
21મી સદીનો સૌથી મોંઘો વિજ્ઞાન પ્રોજેક્ટ
આ પ્રોજેક્ટની સૌથી ખાસ વાત એ છે કે ઘણી જગ્યાએ 'મેડ ઇન ઇન્ડિયા' લખેલું છે. આના પર ખર્ચવામાં આવતી કુલ રકમના લગભગ 10 ટકા ભારતે ફાળો આપવાનો છે. જોકે, તે આ ટેકનિકનો 100% ઉપયોગ કરી શકશે. એવું કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે આ 21મી સદીનો સૌથી મોંઘો મેગા સાયન્સ પ્રોજેક્ટ છે, જેમાં ભારત વૈશ્વિક ભાગીદાર છે.
વૈજ્ઞાનિકોનો શું પ્લાન છે?
સમગ્ર વિશ્વને સૂર્યમાંથી કુદરતી ઉર્જા મળે છે. સૂર્યની ઉર્જા અમર્યાદિત લાગે છે, પરંતુ વાસ્તવમાં તેની પણ એક મર્યાદા છે. જો કોઈપણ સમયે સૂર્યમાંથી ઉર્જાનો પુરવઠો બંધ થઈ જાય, તો પૃથ્વી પર જીવન અશક્ય બની જશે. વિજ્ઞાન કહે છે કે સૂર્ય અને અન્ય તારાઓમાં પરમાણુ સંમિશ્રણથી ઊર્જા મુક્ત થાય છે. આ એક કુદરતી રીતે થતી પ્રક્રિયા છે. વૈજ્ઞાનિકો પૃથ્વી પર પરમાણુ સંમિશ્રણની આ પ્રક્રિયાને કૃત્રિમ રીતે હાથ ધરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે.
આ હેતુ માટે, ફ્રાન્સમાં ઇન્ટરનેશનલ થર્મોન્યુક્લિયર એક્સપેરિમેન્ટલ રિએક્ટર (ITER) તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે. આમાં, હાઇડ્રોજન આઇસોટોપ્સમાં નિયંત્રિત ન્યુક્લિયર ફ્યુઝન દ્વારા ઊર્જા ઉત્પન્ન કરવાના પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે.
હાનિકારક ગેસ વિના સૂર્યની જેમ રોશની આપવાનો પ્રયાસ
વૈજ્ઞાનિકો અશક્ય લાગતા ન્યુક્લિયર ફ્યુઝનને શક્ય બનાવવા માટે શ્રેષ્ઠ પ્રયાસો કરી રહ્યા છે. વૈજ્ઞાનિકોનો દાવો છે કે આ ન્યુક્લિયર ફ્યુઝન દ્વારા કોઈ હાનિકારક કાર્બન ઉત્સર્જન થશે નહીં. ગ્રીનહાઉસ ગેસ, કિરણોત્સર્ગી કચરો અને અશ્મિભૂત ઇંધણ વિના આમાંથી અમર્યાદિત ઊર્જા મેળવી શકાય છે.
એવું કહેવાય છે કે પરમાણુ સંમિશ્રણ પ્રક્રિયા પર નિયંત્રણ મેળવવામાં રોકાયેલા વૈજ્ઞાનિકો પૃથ્વીના સૂર્યને એટલો શક્તિશાળી બનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે કે તેના પરમાણુ બળતણના દરેક ગ્રામથી આઠ ટન તેલ જેટલી ઊર્જા ઉત્પન્ન થઈ શકે.
ભારતે બનાવ્યું વિશ્વનું સૌથી મોટું રેફ્રિજરેટર
ભારત ખરેખર આ પ્રોજેક્ટમાં સૌથી મોટા ઘટક તરીકે યોગદાન આપી રહ્યું છે. વિશ્વના સૌથી મોટા રેફ્રિજરેટરમાં ઇન્ટરનેશનલ થર્મોન્યુક્લિયર એક્સપેરિમેન્ટલ રિએક્ટર (ITER) સ્થાપિત થયેલ છે. આ ભારતનું યોગદાન છે. આ રેફ્રિજરેટર ગુજરાતમાં તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે. આ રેફ્રિજરેટરનું વજન 3,800 ટનથી વધુ હોવાનું કહેવાય છે. તેની કુલ ઊંચાઈ દિલ્હીમાં સ્થિત કુતુબ મિનાર કરતાં લગભગ અડધી છે.
આ પ્રોજેક્ટમાં મદદ કરી રહેલી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફોર પ્લાઝ્મા રિસર્ચ (ઓવરસીઝ) વાસ્તવમાં ભારતના પરમાણુ ઊર્જા વિભાગ હેઠળ આવે છે. ITER માં એક ચુંબકીય પાંજરું છે જેમાં ગરમ પ્લાઝ્મા હોય છે. આ પાંજરામાં સુપરકન્ડક્ટિંગ મેગ્નેટનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, જેને માઈનસ 269 ડિગ્રી સેલ્સિયસ તાપમાને ઠંડુ રાખવા પડે છે. આમાં ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફોર પ્લાઝ્મા રિસર્ચ (ઓવરસીઝ) ની મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા છે.
વિશ્વના સૌથી મોટા રેફ્રિજરેટર (ક્રાયોપ્લાન્ટ) માં સ્થાપિત ITER પ્લાન્ટમાંથી પ્રવાહી હિલીયમ અને નાઇટ્રોજન ક્રાયોલિનના નેટવર્ક દ્વારા ચુંબક સુધી પહોંચાડવામાં આવે છે. -269 થી -193 ડિગ્રી સેલ્સિયસ તાપમાન વચ્ચે કાર્યરત ક્રાયોલિનનો ચાર કિલોમીટર લાંબો ભાગ અને ગરમ વાયુઓ પાછી લાવવા માટે લાઇનનો છ કિલોમીટર લાંબો ભાગ મેસર્સ INOXCVA દ્વારા ભારતમાં બનાવવામાં આવ્યો છે અને ફ્રાન્સ મોકલવામાં આવ્યો છે.
ભારત 2005 માં ITER પ્રોજેક્ટમાં સંપૂર્ણ ભાગીદાર બન્યું અને 2006 માં ITER કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા.
આ પણ વાંચો: ફ્રાન્સ: પીએમ મોદીએ માર્સેલીમાં ભારતીય વીરોને શ્રદ્ધાંજલિ આપી, સાવરકરને પણ યાદ કર્યા
