જટા, ત્રિપુંડ, ભગવો, ત્રિશૂળ અને મહાદેવનો જય જયકાર... કુંભના અખાડાઓનો ઇતિહાસ વૈદિક કાળ સાથે જોડાયેલો

• 7000 વર્ષ પહેલાના સમય એટલે ઋગ્વેદિક કાળ
• ભારતીય પૌરાણિક કથાઓમાં આશ્રમ વ્યવસ્થાનો ઉલ્લેખ
• આશ્રમ પ્રણાલી પાછળથી અખાડામાં પરિવર્તિત થઈ

અખાડાઓના નિર્માણનું મૂળ વૈદિક યુગ સાથે જોડાયેલું હોવાનું જણાય છે. વેદ ક્યારે લખાયા તે અંગે એવું માનવામાં આવે છે કે તે સત્યયુગની શરૂઆતમાં જ લખાયા હતા. આ ઉપરાંત, ઘણા વિદ્વાનો લગભગ 7000 વર્ષ પહેલાના સમયગાળાને ઋગ્વેદિક કાળ માને છે. ભારતીય પૌરાણિક કથાઓમાં આશ્રમ વ્યવસ્થાનો ઉલ્લેખ છે. કદાચ આ આશ્રમ પ્રણાલી પાછળથી અખાડામાં પરિવર્તિત થઈ હશે.

માથા પર જટા (લાંબા વાળ), કપાળ પર ત્રિપુંડ્ર (ત્રિપુંડ્ર), ભગવા વસ્ત્રો, હાથમાં ચીપિયો અથવા ત્રિશૂળ અને હર હર મહાદેવનો જય જયકાર. જેમ જેમ આપણે મહાકુંભ-2025ના મેગા ઇવેન્ટ તરફ આગળ વધી રહ્યા છીએ, તેમ તેમ પ્રયાગરાજમાં સંગમ કિનારા તરફ જતા રસ્તાઓ પર આ દૃશ્ય સામાન્ય છે. સાધુઓના વેશમાં, વાઘની ચામડી પહેરીને અને ડમરુ વગેરે વગાડતા લોકોના જૂથો ગંગા કિનારે આગળ વધી રહ્યા છે. જ્યારે તેઓ એકબીજાને મળે છે, ત્યારે તેઓ હાથ ઊંચા કરીને મોટેથી 'અલખ નિરંજન' કહે છે અને પછી આગળ વધે છે. લાંબી જાડી દાઢી, ચહેરા પર ચમક અને સુંદર શરીર ધરાવતા આ લોકો સામાન્ય લોકો નથી. આ ભારતીય સંસ્કૃતિના સૌથી મજબૂત સંકેતો છે જે ઓછામાં ઓછા 8000 વર્ષ જૂના માનવામાં આવે છે. આ સાધુઓ પરંપરાને આગળ ધપાવનારા છે. તેઓ સંસ્કૃતિના રક્ષક છે અને વૈદિક વારસાને આગામી પેઢી સુધી લઈ જનારા સંદેશવાહક પણ છે.

અખાડાઓનો ઇતિહાસ વૈદિક સંસ્કૃતિ સાથે જોડાયેલો છે.

આ સાધુઓને જોતાં જ આપણા મનમાં એક પ્રશ્ન ઉદભવે છે કે તેઓ કયા અખાડા સાથે સંકળાયેલા છે? આ મહાકુંભ જેવા વિશાળ પ્રસંગના મહત્વનો પ્રશ્ન છે. કોઈપણ સાધુના અખાડાને જાણતા પહેલા એ જાણવું જરૂરી છે કે અખાડો શું છે? તેનો ઇતિહાસ શું છે અને તે સનાતન સંસ્કૃતિનો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ કેવી રીતે બન્યો છે.

શું અખાડાઓ આશ્રમ પ્રણાલીમાંથી ઉદ્ભવ્યા હતા?

અખાડાઓના નિર્માણના મૂળ વૈદિક યુગ સાથે જોડાયેલા હોવાનું જણાય છે. વેદ ક્યારે લખાયા તે અંગે એવું માનવામાં આવે છે કે તે સત્યયુગની શરૂઆતમાં જ લખાયા હતા. આ ઉપરાંત, ઘણા વિદ્વાનો લગભગ 7000 વર્ષ પહેલાના સમયગાળાને ઋગ્વેદિક કાળ માને છે. આ તે સમય છે જ્યારે ઋગ્વેદ લખાયો હતો. કેટલાક ઇતિહાસકારો તેને 1500 થી 1000 બીસી સુધીનું પણ માને છે. જોકે આ વિવાદાસ્પદ છે. તેમ છતાં, ભારતીય પૌરાણિક કથાઓમાં આશ્રમ પ્રણાલીનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. કદાચ આ આશ્રમ પ્રણાલી પાછળથી અખાડામાં પરિવર્તિત થઈ હશે.

પરશુરામે બ્રાહ્મણ યોદ્ધાઓની એક સેના બનાવી હતી

તેનું સૌથી મોટું ઉદાહરણ ત્રેતા યુગ દરમિયાન જોવા મળે છે. ભગવાન વિષ્ણુના સાતમા અવતાર તરીકે જાણીતા મહર્ષિ પરશુરામને બ્રાહ્મણ યોદ્ધા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. તેમણે બ્રાહ્મણોને શાસ્ત્રો તેમજ યુદ્ધ કળામાં તાલીમ આપી હતી અને તેમની સેનાનું પણ આયોજન કર્યું હતું. આ પહેલા, ઋષિઓ અને મહર્ષિઓ ફક્ત ક્ષત્રિય યોદ્ધાઓને જ યુદ્ધકળા શીખવતા હતા. તેનો સીધો હેતુ એ હતો કે ક્ષત્રિયોને સમાજના રક્ષક માનવામાં આવે, પરંતુ પરશુરામના સમયમાં ક્ષત્રિયો અને રાજાઓ વચ્ચે ઘણી વિસંગતતાઓ હતી. આ રાજા ઘમંડી હતો અને માત્ર સામાન્ય લોકોને જ નહીં, પણ ઋષિમુનિઓને પણ ત્રાસ આપવામાં શરમાતો ન હતો.

પૃથ્વીને 21 વખત ક્ષત્રિયોથી મુક્ત કરવાનું ઉદાહરણ

પરશુરામે 21 વખત પૃથ્વીને ક્ષત્રિયોથી મુક્ત કરવાની ઘટના આનું સૌથી મોટું ઉદાહરણ છે. તેમણે સહસ્ત્રાર્જુન સાથે યુદ્ધ કર્યું અને તેમને મારીને ઋષિ સમુદાયને તેમના અત્યાચારોથી મુક્ત કરાવ્યો. આ રીતે અખાડાઓના મૂળ વૈદિક યુગમાં જોઈ શકાય છે. ઋગ્વેદ અને અન્ય વૈદિક ગ્રંથોમાં એવા સમાજોનો ઉલ્લેખ છે જે ધર્મ અને આધ્યાત્મિકતાના પ્રચારમાં રોકાયેલા હતા. તે સમયે, ગુરુકુળ પદ્ધતિ દ્વારા, ઋષિઓ તેમના શિષ્યોને વેદ, ધર્મ અને શસ્ત્રો શીખવતા હતા. આ પ્રકારની આશ્રમ પરંપરા વૈદિક કાળના અંત સુધી લાંબા સમય સુધી ચાલુ રહી, જેમાં શસ્ત્રો સાથે શાસ્ત્રોનું શિક્ષણ પણ આપવામાં આવતું હતું.

દ્રોણાચાર્ય અને કૃપાચાર્ય પણ બ્રાહ્મણ યોદ્ધા હતા

મહાભારત કાળ દરમિયાન, દ્રોણાચાર્ય અને કૃપાચાર્ય જેવા બ્રાહ્મણ યોદ્ધાઓ બ્રાહ્મણ હતા જેમણે આ પરંપરા હેઠળ શિક્ષણ મેળવ્યું હતું. તેઓ એક ઋષિ, યોગી અને યોદ્ધા પણ હતા. દ્રોણાચાર્ય અને કૃપાચાર્યએ કૌરવ સેનાના સેનાપતિ તરીકે મહાભારત યુદ્ધ પણ લડ્યું હતું. અશ્વત્થામા પણ એક બ્રાહ્મણ યોદ્ધા હતા. કદાચ પૌરાણિક સમયના આ આશ્રમો પછીના સમયમાં અખાડા તરીકે જાણીતા બન્યા હશે. કારણ કે ઋષિઓ અને સાધુઓ પણ તેમની શારીરિક તંદુરસ્તીનું ધ્યાન રાખતા હતા, કસરત કરતા હતા અને મલ્લ-યુદ્ધ (કુસ્તી જેવી રમતો)નો અભ્યાસ કરતા હતા. આ બધી શારીરિક પ્રવૃત્તિઓ અખાડાઓમાં થતી હતી અને ધીમે ધીમે અખાડા એક લોકપ્રિય સ્વરૂપ તરીકે અસ્તિત્વમાં આવ્યા. જોકે, બ્રાહ્મણ હોવું અને સંત હોવું એ બે અલગ અલગ બાબતો છે.

આદિ શંકરાચાર્યએ અખાડાઓનો પાયો નાખ્યો હતો

આધુનિક અખાડાઓની રચના આદિગુરુ શંકરાચાર્ય (788-820 એડી) ના સમયમાં થઈ હતી. તેમણે સનાતન ધર્મના રક્ષણ માટે ચાર મઠોની સ્થાપના કરી અને સાધુઓને ગોઠવવા માટે અખાડાઓની પરંપરા શરૂ કરી. તેમણે શૈવ અને વૈષ્ણવ પરંપરાઓનું આયોજન કરવા માટે સાધુઓને અખાડામાં વિભાજીત કર્યા. શરૂઆતમાં ફક્ત 4 અખાડા બનાવવામાં આવ્યા હતા. મધ્યયુગીન સમયગાળામાં (13મી - 18મી સદી) જ્યારે ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક સંઘર્ષો ઉભા થયા, ત્યારે અખાડાઓની ભૂમિકા ખાસ કરીને અગ્રણી બની ગઈ. મુઘલ અને અન્ય વિદેશી આક્રમણો દરમિયાન, અખાડાઓ ધર્મ અને સંસ્કૃતિના રક્ષણ માટે યોદ્ધા જૂથોમાં પરિવર્તિત થયા. આ સમયગાળા દરમિયાન, નાગા સાધુઓએ મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. ધર્મ અને સમાજનું રક્ષણ કરવા માટે નાગા સાધુઓને શસ્ત્રો અને યુદ્ધ કૌશલ્યની તાલીમ આપવામાં આવી હતી.

આ પણ વાંચો: Mahakumbh 2025 : કુંભમેળામાં જવાનું વિચારી રહ્યો છો ? આવ્યા આ સારા સમાચાર, વાંચો વિગત