સમાજવાદી પાર્ટીના નેતા અને સંરક્ષક મુલાયમ સિંહ યાદવનું નિધન

સમાજવાદી પાર્ટીના સંરક્ષક અને UPના પૂર્વ CM મુલાયમ સિંહ યાદવનું સારવાર દરમિયાન ગુરુગ્રામની મેદાંતા હોસ્પિટલમાં નિધન થયું છે. આ દરમિયાન તેમની સાથે તેમના પુત્ર અખિલેશ યાદવ સહિત પરિવારના ઘણા સભ્યો હાજર હતા. મુલાયમ સિંહના નિધનના સમાચાર આવતા જ દેશભરમાં શોકની લહેર છવાઈ ગઈ હતી. આ સમાચાર બાદ પાર્ટીના સેંકડો કાર્યકરો અને પરિવારના અન્ય સભ્યો પણ હોસ્પિટલ પહોંચ્યા છે.

છેલ્લા ઘણા દિવસોથી મુલાયમ સિંહ યાદવની તબિયત ચિંતાજનક હતી, તેમની તબિયતમાં કોઈ ખાસ સુધારો થયો ન હતો, આ ઉપરાંત સ્થિતિ વધુ ને વધુ નાજુક બની રહી હતી. દરમિયાન આજે સારવાર દરમિયાન 'ધરતીપુત્ર' એ અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા.

ઉત્તર પ્રદેશના પૂર્વ મુખ્યમંત્રીના નિધન બાદ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ બેક ટૂ બેક ટ્વીટ મારફતે નેતાજીને શ્રદ્ધાંજલિ પાઠવી છે. પોતાના ટ્વીટમાં વડાપ્રધાન મોદીએ લખ્યું, શ્રી મુલાયમ સિંહ યાદવજી એક નોંધપાત્ર વ્યક્તિત્વ હતા. લોકોની સમસ્યાઓ પ્રત્યે સંવેદનશીલ એવા નમ્ર અને ભૂમિગત નેતા તરીકે તેમની વ્યાપકપણે પ્રશંસા કરવામાં આવી હતી. તેમણે ખંતપૂર્વક લોકોની સેવા કરી અને લોકનાયક જેપી અને ડૉ. લોહિયાના આદર્શોને લોકપ્રિય બનાવવા માટે તેમનું જીવન સમર્પિત કર્યું.

આ પછીના ટ્વીટમાં તેમણે લખ્યું, મુલાયમ સિંહ યાદવજીએ યુપી અને રાષ્ટ્રીય રાજનીતિમાં પોતાની અલગ ઓળખ બનાવી હતી. કટોકટી દરમિયાન લોકશાહી માટે તેઓ અગ્રણી સૈનિક હતા. સંરક્ષણ પ્રધાન તરીકે, તેમણે મજબૂત ભારત માટે કામ કર્યું. તેમના સંસદીય હસ્તક્ષેપ વ્યવહારિક હતા અને રાષ્ટ્રીય હિતને આગળ વધારવા પર ભાર મૂક્યો હતો.

વધુ એક ટ્વીટમાં તેમણે લખ્યું, જ્યારે અમે અમારા રાજ્યોના મુખ્યમંત્રી તરીકે કામ કર્યું ત્યારે મુલાયમ સિંહ યાદવજી સાથે મારી ઘણી વાતચીત થઈ. નિકટતા ચાલુ રહી અને હું હંમેશા તેમના વિચારો સાંભળવા આતુર હતો. તેના મૃત્યુથી મને દુઃખ થાય છે. તેમના પરિવાર અને લાખો સમર્થકો પ્રત્યે સંવેદના. શાંતિ

ઉત્તર પ્રદેશમાં, તે નેતાની વાત કે જે એક સમયે કુસ્તીબાજ અને ક્યારેક શાળાના શિક્ષક હતા. તેઓ ત્રણ વખત ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી પણ રહ્યા. મુલાયમ સિંહના જીવન સાથે જોડાયેલા ઘણાં રસપ્રદ કિસ્સાઓ છે. નેતાજીના સંબોધન પરથી તમે અત્યાર સુધીમાં સમજી જ ગયા હશો કે આપણે મુલાયમ સિંહ યાદવની વાત કરી રહ્યા છીએ. દેશના રાજકારણમાં તેઓ આ નામથી જાણીતા છે. આજે તેમના જીવન સાથે જોડાયેલી કહાની અમે તમારા માટે લાવ્યા છીએ, જેના વિશે બહુ ઓછા લોકો જાણે છે.

દેશમાં સમાજવાદની લહેર હતી. 60ના દાયકામાં રામ મનોહર લોહિયા સમાજવાદી ચળવળના સૌથી મોટા નેતા હતા. તે સમયે દેશભરની જેમ ઉત્તર પ્રદેશના ઈટાવામાં પણ સમાજવાદીઓની રેલીઓ યોજાઈ હતી અને આ રેલીઓમાં નેતાજી (મુલાયમ યાદવ) સામેલ હતા. તેઓ સમાજવાદી વિચારધારા તરફ આકર્ષાયા હતા. હવે તેઓ અખાડાની સાથે સાથે રેલીઓમાં પણ જોવા મળ્યા હતા. સમય વીતતો ગયો અને નેતાજી સમાજવાદના રંગમાં રંગાતા રહ્યા.

થોડા વર્ષો પછી, નેતાજીને વિધાનસભા લડવા માટે ટિકિટ મળી. પરંતુ તેમની પાસે પ્રચાર માટે સાયકલ સિવાય બીજું કંઈ નહોતું. પરંતુ ગામના લોકોએ તેમના પર એટલો વિશ્વાસ કર્યો કે તેમણે ઉપવાસ શરૂ કર્યા. તેની પાસેથી જે અનાજ બચ્યું હતું તે વેચીને કારના ઈંધણની વ્યવસ્થા કરી. નેતાજીએ પણ તેમને નિરાશ ન કર્યા. તેઓ માત્ર વિધાનસભાની ચૂંટણી જીત્યા જ નહીં, દેશના સૌથી મોટા રાજ્યના ત્રણ વખત મુખ્યમંત્રી બન્યા, સાથે જ દેશના સંરક્ષણ પ્રધાન બન્યા.

પ્રજા સમાજવાદી પાર્ટી પછી ડૉ.લોહિયાએ યુનાઈટેડ સોશ્યલિસ્ટ પાર્ટીની રચના કરી. મુલાયમ સિંહ યાદવ એ પાર્ટીના સક્રિય સભ્ય બની ગયા હતા. તે વિસ્તારના ગરીબો, ખેડૂતો માટે વાત કરી અને નેતાજી બન્યા. હવે રાજકારણ, અભ્યાસ અને કુસ્તી, ત્રણેયને તેઓ સમાન સમય આપતા હતા. જસવંત નગરમાં કુસ્તીના દંગલમાં યુવાન મુલાયમ સિંહનું ધારાસભ્ય નાથુ સિંહ સાથે અખાડમાં દંગલ હતું. તેમણે જોયું કે મુલાયમે એક પળવારમાં એક કુસ્તીબાજને માર્યો. નાથુ તેમના પ્રશંસક બન્યા અને તેમને તેમના શિષ્ય બનાવ્યા.

સમય તેની ગતિ સાથે ઉડતો રહ્યો. ઇટાવાથી બીએ કર્યા પછી, મુલાયમ સિંહ શિકોહાબાદમાં બેચલર ઑફ ટીચિંગનો અભ્યાસ પૂરો કરવા ગયા. અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યા પછી, 1965 માં, તેમને જૈન ઇન્ટર કોલેજ, કરહાલમાં નોકરી મળી. મુલાયમ હવે રાજનીતિ, મહારથ અને કુસ્તી ત્રણેયના બાહુબલી હતા. આ દરમિયાન મુલાયમ સિંહ યાદવના નેતાજી બનવાની કહાની શરૂ થવાનું વર્ષ આવી ગયું છે.

1967ની વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજાઈ રહી હતી. મુલાયમના રાજકીય ગુરુ નાથુ સિંહ તે સમયે જસવંતનગરના ધારાસભ્ય હતા. તેમણે મુલાયમને તેમની સીટ પરથી ઉતારવાનો નિર્ણય કર્યો. લોહિયાની પેરવી કરવામાં આવી હતી અને તેમના નામ પર મહોર લગાવવામાં આવી હતી.

હવે મુલાયમ સિંહ જસવંત નગર વિધાનસભા બેઠક પરથી સમાજવાદી પાર્ટીના ઉમેદવાર હતા. આ વખતે નાથુ સિંહ કરહાલ વિધાનસભાથી ચૂંટણી લડ્યા અને જીત્યા. નામની જાહેરાત થતાં જ મુલાયમ સિંહે પ્રચાર શરૂ કરી દીધો હતો. ડૉ. સંજય લાથેર તેમના પુસ્તક સમજવાદ કા સારથી, અખિલેશ યાદવ આ જીવનચરિત્રમાં લખે છે કે તે સમયે મુલાયમ પાસે પ્રચાર માટે કોઈ સાધન નહોતું. આવી સ્થિતિમાં તેમના મિત્ર દર્શન સિંહે તેમને સાથ આપ્યો. દર્શન સિંહ સાયકલ ચલાવતા અને મુલાયમના કેરિયર પર બેસીને ગામડે ગામડે જતા.

પૈસા ન હતા. આવી સ્થિતિમાં બંને લોકોએ સાથે મળીને એક વોટ, એક નોટનો નારા આપ્યો હતો. તે દાનમાં એક રૂપિયો માંગતો અને વ્યાજ સહિત પરત કરવાનું વચન આપતો. દરમિયાન ચૂંટણી પ્રચાર માટે જૂની એમ્બેસેડર કાર ખરીદી હતી. કાર આવી ગઈ છે, પરંતુ તેના માટે ઈંધણ એટલે કે તેલની વ્યવસ્થા કેવી રીતે થઇ શકે તે નક્કી નહતું.

લાથેર પોતાના પુસ્તકમાં દર્શન સિંહને ટાંકીને લખે છે કે ત્યારબાદ મુલાયમ સિંહના ઘરે એક મીટિંગ થઈ હતી. ઇંધણ ભરવા માટે પૈસા ક્યાંથી આવશે તેવો મામલો ઉભો થયો હતો. અચાનક ગામના સોનેલાલ કાછી ઊભા થયા અને કહ્યું કે અમારા ગામમાંથી પહેલીવાર કોઈ ધારાસભ્યની ચૂંટણી લડે છે. આપણે તેમના પૈસા ખતમ ન થવા દેવા જોઈએ. તે અછતનો સમયગાળો હતો. પણ લોકો પાસે ખેતી અને ઢોર હતા. ગામના લોકોએ નક્કી કર્યું કે અઠવાડિયામાં એક વાર જમવાનું. તેમાંથી જે અનાજ બચે છે તે વેચીને તેઓ એમ્બેસેડરમાં તેલ ભરાવશે. આ રીતે કાર માટે પેટ્રોલની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી.

લાથેર લખે છે કે દર્શન સિંહે કહ્યું કે ચૂંટણી પ્રચાર દરમિયાન ઘણી વખત તેમની કાર કાદવમાં ફસાઈ જતી હતી, પછી બંને લોકો સાથે મળીને બહાર કાઢતા હતા. પ્રચાર પૂરજોશમાં ચાલી રહ્યો હતો, પરંતુ અન્ય નેતાઓની સરખામણીમાં મુલાયમ પાસે સંસાધનોની અછત હતી. મુલાયમની લડાઈ કોંગ્રેસના દિગ્ગજ નેતા હેમવંતી નંદન બહુગુણાના શિષ્ય વકીલ લખન સિંહ સાથે હતી, પરંતુ જ્યારે પરિણામો આવ્યા ત્યારે બધા ચોંકી ગયા હતા. મુલાયમ સિંહે રાજકીય ક્ષેત્રની પ્રથમ લડાઈ જીતી અને માત્ર 28 વર્ષની વયે રાજ્યના સૌથી યુવા ધારાસભ્ય બન્યા અને મુલાયમ સિંહ અહીંથી નેતાજી પણ બન્યા.

ડો.લોહિયાનું 12 નવેમ્બર 1967ના રોજ અવસાન થયું હતું. લોહિયાના મૃત્યુ પછી સમાજવાદી પાર્ટી નબળી પડવા લાગી. નેતાજી 1969ની વિધાનસભા ચૂંટણી હારી ગયા. અત્યાર સુધીમાં ચૌધરી ચરણ સિંહની પાર્ટી ભારતીય લોકદળ મજબૂત બની રહી હતી. ચૌધરી ચરણ સિંહ પશ્ચિમ ઉત્તર પ્રદેશમાં ખેડૂતોનો સૌથી મોટો અવાજ હતો. તે મુલાયમ સિંહ સાથે જોડાયા.

મુલાયમ સિંહ યાદવનો જન્મ 22 નવેમ્બર 1939ના રોજ મૂર્તિ દેવી અને સુગર સિંહ યાદવને ત્યાં સૈફઈ ગામમાં, ઈટાવા જિલ્લા, ઉત્તર પ્રદેશમાં થયો હતો. યાદવ રાજકીય વિજ્ઞાનમાં ત્રણ ડિગ્રી ધરાવે છે - એક B.A. ઇટાવાની કર્મક્ષેત્ર પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ કોલેજમાંથી બી.ટી. શિકોહાબાદની A.K. કોલેજમાંથી અને B.R. કોલેજ, આગ્રા યુનિવર્સિટીમાંથી M.A.

યાદવે બે વાર લગ્ન કર્યા છે. તેમની પ્રથમ પત્ની, માલતી દેવી, 1973 થી મે 2003 માં તેમના મૃત્યુ સુધી, તેમના એકમાત્ર સંતાન, અખિલેશ યાદવને જન્મ આપતી વખતે તેમનું મૃત્યુ થયું. અખિલેશ 2012 થી 2017 સુધી ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી પણ રહી ચૂક્યા છે. જો કે મુલાયમે 1990ના દાયકામાં માલતી સાથે લગ્ન કર્યા તે પહેલાં તેમનો સાધના ગુપ્તા સાથે ગુપ્તપ્રેમ સંબંધ હતો. ફેબ્રુઆરી 2007 સુધી ગુપ્તા વિશે કોઇ જાણતું નહોતું, જ્યારે ભારતની સુપ્રીમ કોર્ટમાં એક કેસમાં તેમના સાવકા પુત્રના ડી.એન.એ ટેસ્ટમાં સંબંધનો સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો હતો. સાધના ગુપ્તાને આ સંબંધથી પ્રતિક યાદવ નામનો પુત્ર છે. પ્રતીકની પત્ની અપર્ણા યાદવ 2022માં ભાજપમાં જોડાઈ હતી. સાધના ગુપ્તાનું ટૂંકી માંદગી બાદ જુલાઈ 2022માં અવસાન થયું હતું.

રામ મનોહર લોહિયા અને રાજ નારાયણ જેવા નેતાઓ દ્વારા રાજનિતિ માટે તૈયાર કરાયેલા, યાદવ સૌપ્રથમ 1967માં ઉત્તર પ્રદેશની વિધાનસભામાં વિધાનસભાના સભ્ય તરીકે ચૂંટાયા હતા. યાદવે ત્યાં આઠ ટર્મ સેવા આપી હતી 1975માં, ઈન્દિરા ગાંધી દ્વારા ઈમરજન્સી લાદવામાં આવી ત્યારે, યાદવની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી અને 19 મહિના સુધી કસ્ટડીમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. તેઓ સૌપ્રથમ 1977માં રાજ્યકક્ષાના મંત્રી બન્યા હતા. બાદમાં, 1980માં, તેઓ ઉત્તર પ્રદેશમાં લોકદળ (પીપલ્સ પાર્ટી)ના પ્રમુખ બન્યા હતા જે પછીથી જનતા દળ (પીપલ્સ પાર્ટી)નો એક ભાગ બન્યો હતો. 1982માં, તેઓ ઉત્તર પ્રદેશ વિધાન પરિષદમાં વિરોધ પક્ષના નેતા તરીકે ચૂંટાયા અને 1985 સુધી તે પદ સંભાળ્યું. જ્યારે લોકદળ પક્ષનું વિભાજન થયું, ત્યારે યાદવે ક્રાંતિકારી મોરચા પક્ષની શરૂઆત કરી.

યાદવ સૌપ્રથમ 1989માં ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી બન્યા હતા. નવેમ્બર 1990 માં વી.પી. સિંહની રાષ્ટ્રીય સરકારના પતન પછી, યાદવ ચંદ્ર શેખરની જનતા દળ (સમાજવાદી) પાર્ટીમાં જોડાયા અને ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ (આઈએનસી) ના સમર્થન સાથે મુખ્ય પ્રધાન તરીકે કાર્ય ચાલુ રાખ્યું. રાષ્ટ્રીય સ્તરે વિકાસના પરિણામે એપ્રિલ 1991માં INC એ તેમનો ટેકો પાછો ખેંચી લીધો ત્યારે તેમની સરકાર પડી ગઈ હતી, જ્યાં તેમણે ચંદ્ર શેખરની સરકાર માટેનું સમર્થન પાછું ખેંચ્યું હતું. ઉત્તર પ્રદેશ વિધાનસભાની મધ્યસત્ર ચૂંટણી 1991ના મધ્યમાં યોજાઈ હતી, જેમાં મુલાયમ સિંહની પાર્ટી અને ભાજપ ગઠબંધન સાથે સત્તા ગુમાવી હતી.

1992માં યાદવે પોતાની રાજકીય પાર્ટી સમાજવાદી પાર્ટી (સમાજવાદી પાર્ટી)ની સ્થાપના કરી. 1993માં, તેમણે નવેમ્બર 1993માં યોજાનારી ઉત્તર પ્રદેશ વિધાનસભાની ચૂંટણી માટે બહુજન સમાજ પાર્ટી સાથે જોડાણ કર્યું.સમાજવાદી પાર્ટી અને બહુજન સમાજ પાર્ટી વચ્ચેના ગઠબંધનથી રાજ્યમાં ભાજપની સત્તામાં વાપસી અટકાવવામાં આવી. યાદવ કોંગ્રેસ અને જનતા દળના સમર્થનથી ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી બન્યા. ઉત્તરાખંડ માટે અલગ રાજ્યનો દરજ્જો મેળવવાની ચળવળ અંગેનો તેમનું સ્ટેન્ડ એટલું જ વિવાદાસ્પદ હતો જેટલો 1990માં અયોધ્યા આંદોલન પરનો તેમનું સ્ટેન્ડ હતું. 2 ઓક્ટોબર 1994ના રોજ મુઝફ્ફરનગરમાં ઉત્તરાખંડના કાર્યકરો પર ગોળીબાર થયો હતો, જેના માટે ઉત્તરાખંડના કાર્યકરોએ તેમને જવાબદાર ગણાવ્યા હતા. જૂન 1995માં તેમના સાથી અન્ય જોડાણમાં પસંદગી ન કરે ત્યાં સુધી તેમણે આ પદ સંભાળવાનું ચાલુ રાખ્યું.

2002માં, ઉત્તર પ્રદેશમાં ચૂંટણી પછીની પરિસ્થિતિના પગલે, ભારતીય જનતા પાર્ટી અને બહુજન સમાજ પાર્ટી દલિત નેતા માયાવતીના નેતૃત્વમાં સરકાર બનાવવા માટે જોડાયા હતા, જેઓ રાજ્યમાં યાદવના સૌથી મોટા રાજકીય હરીફ ગણાતા હતા.25 ઓગસ્ટ 2003ના રોજ ભાજપ સરકારમાંથી બહાર નીકળી ગયું અને બહુજન સમાજ પાર્ટીના પર્યાપ્ત બળવાખોર ધારાસભ્યોએ અપક્ષો અને નાના પક્ષોના ટેકાથી યાદવને મુખ્યમંત્રી બનવાની મંજૂરી આપી. સપ્ટેમ્બર 2003માં તેમણે ત્રીજી વખત ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન તરીકે શપથ લીધા હતા.

યાદવ જ્યારે મુખ્યમંત્રી તરીકે શપથ લીધા ત્યારે પણ તેઓ લોકસભાના સભ્ય ન હતા. શપથ લીધાના છ મહિનાની અંદર રાજ્ય વિધાનસભાના સભ્ય બનવાની બંધારણીય જરૂરિયાત પૂરી કરવા માટે, તેમણે જાન્યુઆરી 2004માં ગુનૌર વિધાનસભા બેઠક પરથી વિધાનસભા પેટાચૂંટણી લડી હતી. યાદવ રેકોર્ડ માર્જિનથી જીત્યા હતા, લગભગ 94 ટકા મતદાન થયું હતું.

કેન્દ્રમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવવાની આશા સાથે, યાદવે 2004ની લોકસભાની ચૂંટણી મૈનપુરીમાંથી લડી હતી જ્યારે તે ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી હતા. તેમણે બેઠક જીતી અને તેમની સમાજવાદી પાર્ટીએ ઉત્તર પ્રદેશમાં અન્ય તમામ પક્ષો કરતાં વધુ બેઠકો જીતી. જો કે કોંગ્રેસ પક્ષ, જેણે ચૂંટણી પછી કેન્દ્રમાં ગઠબંધન સરકારની રચના કરી હતી, તેની પાસે સામ્યવાદી પક્ષોના ટેકાથી લોકસભામાં બહુમતી હતી. પરિણામે, યાદવ કેન્દ્રમાં કોઈ નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવી શક્યા ન હતા, યાદવે લોકસભામાંથી રાજીનામું આપ્યું અને 2007ની ચૂંટણી સુધી ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન તરીકે ચાલુ રહેવાનું પસંદ કર્યું, જ્યારે તેઓ BSP સામે હારી ગયા.

1996માં, યાદવ મૈનપુરી મતવિસ્તારમાંથી અગિયારમી લોકસભા માટે ચૂંટાયા હતા. તે વર્ષે રચાયેલી યુનાઇટેડ ફ્રન્ટ ગઠબંધન સરકારમાં, તેમનો પક્ષ જોડાયો અને તેમને ભારતના સંરક્ષણ પ્રધાન તરીકે તેમની નિયુક્ત કરવામાં આવી. તે સરકાર 1998માં પડી ગઈ કારણ કે ભારતમાં નવી ચૂંટણીઓ યોજાઈ હતી, પરંતુ તે તે વર્ષે સંભલ સંસદીય મતવિસ્તારમાંથી લોકસભામાં તેઓ પાછા ફર્યા હતા. એપ્રિલ 1999 માં કેન્દ્રમાં અટલ બિહારી વાજપેયી સરકારના પતન પછી, તેમણે કેન્દ્રમાં સરકારની રચનામાં કોંગ્રેસ પક્ષને ટેકો આપ્યો ન હતો. તેમણે 1999 ની લોકસભાની ચૂંટણી બે બેઠકો, સંભલ અને કન્નૌજ પરથી ચૂંટણી લડી હતી અને બંનેમાંથી જીત મેળવી હતી. તેમણે પેટાચૂંટણીમાં તેમના પુત્ર અખિલેશ માટે કન્નૌજ બેઠક પરથી રાજીનામું આપ્યું હતું.

2012ની દિલ્હી ગેંગ રેપની ઘટના બાદ ભારતમાં બળાત્કારનો ગુનો કેપિટલ ગુનો બની ગયો હતો. યાદવે કાયદામાં આ ફેરફારનો વિરોધ કરતા કહ્યું છે કે "છોકરાઓ છોકરાઓ હશે. છોકરાઓ ભૂલો કરે છે". 2014 બદાઉન ગેંગ રેપ અને યાદવની ટિપ્પણીના જવાબમાં, યુએન સેક્રેટરી-જનરલ બાન કી-મૂને કહ્યું હતું કે "અમે 'છોકરાઓ છોકરાઓ જ હશે' ના બરતરફ, વિનાશક વલણને ના કહીએ છીએ". 19 ઓગસ્ટ 2015ના રોજ, યાદવે ટિપ્પણી કરી હતી કે ગેંગ-બળાત્કાર અવ્યવહારુ છે અને તે કિસ્સાઓમાં બળાત્કારનો ભોગ બનેલા લોકો જૂઠું બોલે છે. તે ટિપ્પણી માટે ઉત્તર પ્રદેશની મહોબા જિલ્લા અદાલતના ન્યાયિક મેજિસ્ટ્રેટ દ્વારા તેમને સમન્સ મોકલવામાં આવ્યું હતું.

યાદવે કહ્યું છે કે ભારત માટે સાર્વભૌમ અને સ્વતંત્ર તિબેટને સમર્થન આપવું જરૂરી છે. તેમણે કહ્યું હતું કે ભૂતકાળની સરકારે આ મુદ્દે "મોટી ભૂલ" કરી હતી અને નોંધ્યું હતું કે તે સમયે તેણે તેની વિરુદ્ધ વાત કરી હતી. તેઓ માનતા હતા કે તિબેટ એ ચીન અને ભારત વચ્ચે પરંપરાગત બફર છેઅને ભારતે દલાઈ લામા અને તિબેટની સ્વતંત્રતાને સમર્થન આપવું જોઈએ. જોકે ચીને પાકિસ્તાનમાં પરમાણુ શસ્ત્રો ગુપ્ત રાખ્યા હોવાનો દાવો કરીને, તેમણે ચેતવણી આપી કે "ચીન અમારું દુશ્મન છે, પાકિસ્તાન નહીં. પાકિસ્તાન અમને કોઈ નુકસાન પહોંચાડી શકે નહીં."

મુલાયમના ભાઈ શિવપાલ સિંહ યાદવને પાછળ છોડીને યુવાન અખિલેશ યાદવ 2012માં ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી બન્યા ત્યારથી યાદવ પરિવાર બે જૂથોમાં વહેંચાઈ ગયો હતો. અખિલેશની આગેવાની હેઠળના એક જૂથને તેના પિતાના પિતરાઈ ભાઈ અને રાષ્ટ્રીય મહાસચિવ રામ ગોપાલ યાદવનું સમર્થન મળ્યું હતું. હરીફ જૂથનું નેતૃત્વ મુલાયમ સિંહ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું અને તેમના ભાઈ અને પાર્ટીના રાજ્ય પ્રમુખ શિવપાલ યાદવ અને મિત્ર ભૂતપૂર્વ સાંસદ અમર સિંહ દ્વારા તેમને ટેકો આપવામાં આવ્યો હતો. અખિલેશે તેના કાકાને પોતાના મંત્રીમંડળમાંથી બે વાર કાઢી મૂક્યા હતા કારણ કે ઘણા લોકો તેમને તેમના પિતા માટે સીધા પડકારજન રીતે જોતા હતા.

30 ડિસેમ્બર 2016 ના રોજ, મુલાયમ યાદવે તેમના પુત્ર અખિલેશ અને તેમના પિતરાઈ ભાઈ રામ ગોપાલને અનુશાસનહીનતાના આધારે છ વર્ષ માટે પાર્ટીમાંથી હાંકી કાઢ્યા હતા, જો કે માત્ર 24 કલાક પછી આ નિર્ણય પાછો ખેંચી લીધો હતો. અખિલેશે, તેના જવાબમાં, તેમના પિતાને પક્ષના પ્રમુખપદેથી હટાવી લીધા હતા અને તેના બદલે 1 જાન્યુઆરી 2017 ના રોજ પક્ષના રાષ્ટ્રીય અધિવેશનને પગલે તેમને પક્ષના મુખ્ય સંરક્ષક તરીકે કામ આપ્યું હતું. મુલાયમે રાષ્ટ્રીય અધિવેશનને ગેરકાયદેસર ગણાવ્યું હતું અને તેમના પિતરાઈ ભાઈ રામ ગોપાલ યાદવને સીધા જ હાંકી કાઢ્યા હતા. , જેમણે રાષ્ટ્રીય કાર્યકારી સંમેલન બોલાવ્યું હતું. પરંતુ ભારતના ચૂંટણી પંચે ચુકાદો આપ્યો કે રામ ગોપાલ યાદવને તે કાર્યકારી સંમેલન બોલાવવાનો અધિકાર છે, અને મુલાયમના આદેશને ઉલટાવી દીધો. આથી અખિલેશ યાદવ સત્તાવાર રીતે પાર્ટીના નવા રાષ્ટ્રીય નેતા બન્યા.

'મે મુલાયમ સિંહ યાદવ', સુવેન્દુ રાજ ઘોષ દ્વારા 2021 માં રિલીઝ થયેલી તેમના જીવન પર આધારિત ભારતીય હિન્દી બાયોગ્રાફીના આધારે સંકલિત લેખ.