શું અમેરિકી ડોલરને પછાડી ચીની કરંન્સી માર્કેટ પર જમાવશે કબજો?

આ ફેબ્રુઆરીમાં ચીને બ્રાઝિલ સાથે એક કરાર કર્યો હતો. આ અંતર્ગત તેઓ વેપાર કરવા માટે ડોલરની જગ્યાએ યુઆનમાં ડીલ કરશે. આ કરાર સાથે બ્રાઝિલ ક્રોસ-બોર્ડર ઇન્ટરબેંક પેમેન્ટ સિસ્ટમ (CIPS)માં જોડાનાર લેટિન અમેરિકાનો પ્રથમ દેશ બન્યો છે. CIPSની શરૂઆત ચીન દ્વારા થોડા વર્ષો પહેલા કરવામાં આવી હતી જેથી કરીને દેશોને તેમના ચલણમાં વ્યવહારો કરવા સમજાવીને તેની કરન્સીને પ્રોત્સાહન મળે.

આર્જેન્ટિનાએ શું નક્કી કર્યું
તાજેતરમાં, આર્જેન્ટિનાની સરકારે પણ જાહેરાત કરી હતી કે, તેમનો દેશ ચીનમાંથી આયાત માટે ડોલરને બદલે ચીની ચલણ યુઆનમાં ચૂકવણી કરશે. તેના ઘટતા જતા ડોલરના ભંડારને ધ્યાનમાં રાખીને તેણે આ નિર્ણય લીધો હોવાનું કહેવાય છે. તેવી જ રીતે આર્જેન્ટિનામાં ગંભીર દુષ્કાળની સ્થિતિ છે, જેના કારણે નિકાસમાં ભારે ઘટાડો થયો છે. તેની અસર ડૉલર રિઝર્વ પર પણ પડી. આ જ કારણ છે કે, ગયા વર્ષે તેના વિદેશી મુદ્રા ભંડારને મજબૂત કરવા માટે આર્જેન્ટિનાએ ચીન સાથે પાંચ અબજ ડોલરની અદલાબદલી કરી હતી. હવે આ કરાર પણ થઈ ગયો છે, જેમાં તે ચીનથી આયાત માટે ડોલરને બદલે ચીનની કરન્સી યુઆનમાં ચૂકવણી કરશે.

શું છે અનુમાન?
એવું માનવામાં આવે છે કે ધીમે ધીમે ઘણા દેશો ચીનના પક્ષમાં આવી શકે છે. હાલમાં, ચીને રશિયા, પાકિસ્તાન અને અન્ય ઘણા દેશો સાથે વિવિધ સ્તરે આવા કરાર કર્યા છે. તેઓ ચીની ચલણ દ્વારા એકબીજા સાથે વેપાર કરી રહ્યા છે. ચીને જે રીતે વ્યાપારમાં પ્રગતિ કરી છે, તે શક્ય છે કે તે તેની કરન્સી યુએસ ડોલરની બરાબરી પર સેટ કરી શકે. જો આમ થશે તો કેટલો સમય લાગશે, કે પછી આ શક્ય બનશે જ નહીં, ડોલરે વિશ્વને કેવી રીતે કબજે કર્યું તે એકવાર જાણવું જરૂરી છે.

કેવી રીતે ડૉલરે બનાવ્યું દુનિયાભરમાં પ્રભુત્વ
તેના તાર બીજા વિશ્વ યુદ્ધ સાથે જોડાયેલા છે. અમેરિકા સિવાય મોટાભાગના દેશોમાં ભયંકર તબાહી સર્જાઈ. ઈમારતો, રસ્તાઓ, પુલો, આખી વ્યવસ્થા બરબાદ થઈ ગઈ. યુદ્ધના અંત પછી દેશો પોતાને સુધરવામાં લાગી ગયાં, પરંતુ તેમની પાસે પૈસા બિલકુલ નહોતા. આ સ્થિતિમાં અમેરિકાએ તેમની મદદ કરી અને બદલામાં દેશોએ કરાર કરવા લાગ્યા કે, તેઓ આટલું સોનું આ સમયની અંદર આપશે. અમેરિકાએ જોયું કે લોઢું બરાબરનું ગરમ છે એટલે તેણે દાવ ખેલ્યો. તેમણે દેશોને કહેવાનું શરૂ કર્યું કે, સોનાને બદલે તેઓ યુએસ ડોલરમાં ડીલ કરે તો સારું રહેશે.

અમેરિકા પાસે સૌથી વધુ સોનાનો ભંડાર
પછી વિકસિત દેશો ન્યુ હેમ્પશાયરમાં બ્રેટોન વુડ્સમાં મળ્યા અને યુએસ ડોલર સામે તમામ ચલણોના વિનિમય દરને નિશ્ચિત કર્યા. એ પણ ત્યારે જ્યારે અમેરિકા પાસે વિશ્વમાં સૌથી વધુ સોનાનો ભંડાર હતો. આખી દુનિયાનું ત્રણ ચતુર્થાંશ સોનું તેની પાસે હતું. આનાથી તેની વાત અને ચલણ બંનેની મજબૂતાઈની પુષ્ટિ થઈ.

અહીંથી જ ડોલર ગ્રાફ ઉચકાયો
બ્રેટોન વુડ્સ તરીકે ઓળખાતા આ કરાર પછી યુએસ ડોલર ઝડપથી વધવા લાગ્યો. જો કે સિત્તેરના દાયકામાં જ્યારે દેશો યુદ્ધની પીડામાંથી બહાર આવ્યા હતા, ત્યારે જ એક નવો પડકાર આવ્યો. મોંઘવારી વધવા લાગી. આ સ્થિતિમાં ઘણા દેશોએ ડોલરને બદલે સોનું માંગવાનું શરૂ કર્યું. અમેરિકા પર દેશોને સોનું આપીને પોતાનું ભંડોળ ખાલી કરવા અથવા કંઈક નવું વિચારવાનું દબાણ હતું. ત્યારબાદ તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ રિચર્ડ નિક્સને ડોલરને સોનાથી અલગ કર્યો. પરંતુ આટલા જ વર્ષોમાં આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં ડૉલરને મજબૂતી મળી હતી. તેનું શાસન અત્યાર સુધી રહ્યું છે.

કયું ચલણ ક્યાં અમલી!!!
યુએસ ડૉલર હાલમાં સૌથી મોટી વૈશ્વિક અનામત ચલણ છે. એટલે કે, જે ચલણની પર્યાપ્ત અનામત સરકાર અથવા કેન્દ્રીય બેંકો પાસે હોવી જોઈએ. 2018ના અંતે ડોલરનો હિસ્સો 62 ટકા હતો. તે પછી 20.7 ટકા સાથે યુરો, 5.2 ટકા સાથે જાપાની ચલણ યેન આવે છે. યુકે ચલણ પાઉન્ડમાં 4.2 હતી, જ્યારે ચીની ચલણની ટકાવારી ઘણી ઓછી હતી. પરંતુ હવે તેમાં ઝડપથી વધારો થયો છે.

હાલમાં આ છે સ્થિતિ
ચીનનું ચલણ ત્યાં સરહદ પારના વેપારમાં ડોલરને પાછળ છોડી દીધું છે. માર્ચમાં ચીનના કુલ ક્રોસ-બોર્ડર વેપાર વ્યવહારોમાં યુઆનનો હિસ્સો 48.4 ટકા હતો, જ્યારે ડોલરનો હિસ્સો એક મહિના અગાઉ 48.6 ટકાથી ઘટીને 46.7 ટકા થયો હતો. રોઇટર્સે સ્ટેટ એડમિનિસ્ટ્રેશન ઓફ ફોરેન એક્સચેન્જના ડેટાના આધારે ગણતરી કરી હતી. અત્યારે વૈશ્વિક વેપારમાં યુઆનનો ઉપયોગ ઓછો થાય છે, પરંતુ હવે ઘણું બદલાઈ રહ્યું છે.

તો શું યુઆન નવો ડોલર બનશે?
ચીને કઝાકિસ્તાન, પાકિસ્તાન, લાઓસ, બ્રાઝિલ અને આર્જેન્ટીના સાથે યુઆનમાં વેપાર શરૂ કર્યો છે. જેમાં રશિયામાં પણ શામેલ થતું દેખાય છે. ત્યાં તેલના બદલામાં યુઆન આપવાનું શરૂ થઈ ગયું છે. ઘણા મીડિયા અહેવાલો અનુસાર, ચાઇનીઝ ચલણ રશિયાના સ્થાનિક બજારમાં પણ આવવાનું શરૂ થઈ ગયું છે. પરંતુ હાલમાં તેને સૌથી શક્તિશાળી ચલણ બનવાનો બહુ ઓછો અવકાશ છે.

આ કારણોસર પાછળ રહી શકે છે
એક કારણ ચીનના અધિકારીઓની દખલગીરી છે. ત્યાં, સામ્યવાદી પક્ષના ટોચના લોકો જ નક્કી કરે છે કે, મૂડીનો પ્રવાહ દેશની બહાર કેટલો હોવો જોઈએ. આ એક રીતે અનિશ્ચિત પરિસ્થિતિ છે, જેમાં કોઈપણ સમયે ઓછું કે વધુ થઈ શકે છે. આ સ્થિતિમાં અન્ય દેશો ચીની ચલણમાં વેપાર કરવાનું જોખમ લેવા માંગતા નથી. બીજું કારણ એ છે કે, યુએસ ડોલર એ અજમાયશ અને પરીક્ષણ કરાયેલ ચલણ છે. 40 થી અત્યાર સુધી આ વૈશ્વિક ચલણ સતત રહ્યું અને બધું લગભગ સરળ રીતે ચાલ્યું છે. અત્યારે ડૉલર પાસે આટલા દાયકાઓનો અનુભવ છે અને ભરોસો પણ છે. આ કારણે પણ મોટાભાગના દેશો ચાઈનીઝ ચલણને બદલે ડોલર પર નિર્ભર છે.

આ પણ  વાંચો- GST કલેક્શને તોડ્યો રેકોર્ડ, પહેલીવાર 1.87 લાખ કરોડની પાર