અલવિદા: સલામત અને સસ્તી ટોયલેટ ટેકનોલોજી વિકસાવનાર બિંદેશ્વર પાઠક માટે રસ્તો આસાન ન હતો

સુલભ શૌચાલય (sulabh shauchalay) ના સ્થાપક બિંદેશ્વર પાઠક (Bindeshwar Pathak)નું મંગળવારે દિલ્હી એમ્સમાં નિધન થયું હતું. બ્રાહ્મણ પરિવારમાં જન્મેલા બિંદેશ્વર પાઠકની ભારતને ખુલ્લામાં શૌચ મુક્ત બનાવવાની યાત્રા મુશ્કેલીઓથી ભરેલી હતી. આ પ્રવાસમાં પરિવારના સભ્યો તરફથી સાસરિયાઓનો વિરોધ પણ સામેલ હતો. એક વખત તો તેમના સસરાએ પણ કહી દીધું હતું કે મને તારું મોઢું બતાવશો નહીં. આમ છતાં, બિંદેશ્વર પાઠક ગાંધીજીના સપનાને પોતાની આંખોમાં રાખીને પોતાની ધૂનમાં મગ્ન રહ્યા. તેમના જુસ્સા અને સમર્પણને કારણે, તેમણે માત્ર સલામત અને સસ્તી ટોયલેટ ટેકનોલોજી વિકસાવી જ નહીં, પરંતુ સુલભ ટોયલેટને આંતરરાષ્ટ્રીય બ્રાન્ડ પણ બનાવી.

બિંદેશ્વર પાઠકનો જન્મ વર્ષ 1943માં બિહારના વૈશાલી જિલ્લામાં થયો હતો. કહેવાય છે કે તેમનું ઘર ઘણું મોટું હતું અને તેમાં કુલ નવ સભ્યો હતા. આમ છતાં ઘરમાં એક પણ શૌચાલય ન હતું. પરિણામ એ આવ્યું કે દરેક જણ શૌચ માટે ખેતરોમાં જતા હતા. જેના કારણે મહિલાઓને ઘણી મુશ્કેલીનો સામનો કરવો પડતો હતો અને તેઓ અવારનવાર બીમાર પડતી હતી. આ જોઈને બિંદેશ્વરને થયું કે આ દિશામાં કંઈક કામ કરવું છે. જ્યારે તેમણે બિહાર ગાંધી જન્મ શતાબ્દી ઉજવણી સમિતિમાં કામ કર્યું ત્યારે તેમના વિચારને દિશા મળી. વર્ષ હતું 1968-69. આ દરમિયાન સમિતિએ તેમને વિશેષ જવાબદારી સોંપી હતી. આ જવાબદારી સલામત અને સસ્તું શૌચાલય ટેકનોલોજી વિકસાવવાની હતી. આ પછી બિંદેશ્વર પાઠકે તેને પોતાના જીવનનું મિશન બનાવ્યું. વર્ષ 1970માં તેમણે સુલભ ઈન્ટરનેશનલની સ્થાપના કરી. તેણે બે પિટ ફ્લશ ટોઇલેટ વિકસાવ્યા. આ સંસ્થા માનવ અધિકાર સહિત પર્યાવરણ, સ્વચ્છતા અને શિક્ષણ ક્ષેત્રે કામ કરે છે.

જોકે, બિંદેશ્વરના કામને લઈને તેમના પરિવારમાં વિરોધનું વાતાવરણ હતું. વાતાવરણ એ હતું કે છ વર્ષની ઉંમરે તેમને એક મહિલા સફાઈ કામદારને સ્પર્શ કરવાને કારણે સજા મળી હતી. આટલું જ નહીં તેમના પિતા પણ તેમના કામ પર ગુસ્સે રહેતા હતા. બિંદેશ્વરના સસરાએ તેમને મોઢું ન બતાવવાનું પણ કહી દીધું હતું. સસરાએ કહ્યું કે જો લોકો તેમને પૂછશે કે તેમનો જમાઈ શું કરે છે તો તે શું જવાબ આપશે. બીજી તરફ, બિંદેશ્વર તેમના નિશ્ચય પર મક્કમ હતા કે તેમણે ગાંધીજીનું સ્વપ્ન સાકાર કરવાનું છે અને દેશને ખુલ્લામાં શૌચ કરવાની સમસ્યામાંથી મુક્તિ અપાવવી છે.

વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ટ્વીટ કરીને કહ્યું કે, ડૉ. બિંદેશ્વર પાઠકજીનું નિધન એ આપણા દેશ માટે ઊંડી ખોટ છે. તેઓ એક સ્વપ્નદ્રષ્ટા હતા જેમણે સામાજિક પ્રગતિ અને વંચિતોને સશક્તિકરણ માટે વ્યાપકપણે કામ કર્યું હતું."