વહીદા રેહમાન-મારે ગયે ગુલફામ

આજે ફરી એક વાર વહીદા રેહમાન વિષે.

થશે કે વહીદા જ કેમ? એક તો એ સુંદર અભિનેત્ત્રી હતી.સૌમ્ય અને મીઠડું વ્યક્તિત્વ અને બીજું એમની અભિનય ક્ષમતા.

હમણાં જ એમને ફિલ્મોના સર્વોચ્ચ એવોર્ડ 'દાદા સાહેબ ફાળકે' મળ્યો.

હજી સુધી માત્ર પાંચ જ અભિનેત્રીઓને 'દાદાસાહેબ ફાળકે' સન્માન 

85 વર્ષની વહીદા રહેમાન આ વર્ષે નિર્દેશક અનુપ સિંહની ફિલ્મ 'ધ સોંગ ઓફ સ્કોર્પિયન્સ'માં જોવા મળી હતી. આ ફિલ્મમાં તે 'ઝુબૈદા'ની ભૂમિકામાં છે જે પોતાના ગીતની મદદથી વીંછીના ડંખને દૂર કરે છે. જોકે, જ્યારથી ફાળકે એવોર્ડ એમને મળ્ત્યાયો છે ત્યારથી વહીદા રહેમાનની ફિલ્મોની ચર્ચા મીડિયામાં થતી રહી છે.
જો કે આ એવોર્ડની શરૂઆત વર્ષ 1969માં હિન્દી સિનેમાની 'ફર્સ્ટ લેડી' દેવિકા રાની દ્વારા કરવામાં આવી હતી, પરંતુ પચાસ વર્ષના ઈતિહાસમાં માત્ર પાંચ અભિનેત્રીઓને જ આ એવોર્ડથી સન્માનિત કરવામાં આવી છે. શા માટે?

વર્ષ 1955માં વહીદા રહેમાન પહેલીવાર તેલુગુ ફિલ્મ 'રોજુલુ મારાઈ'ના ગીતમાં જોવા મળી હતી જે ખૂબ જ લોકપ્રિય બની હતી. તે ગીતે ફિલ્મ નિર્માતા ગુરુ દત્તની નજર પકડી અને તેઓ તેમને માયાનગરી (મુંબઈ) લઈ આવ્યા. બાકીનો ઇતિહાસ છે. વર્ષ 1956માં ફિલ્મ 'સીઆઈડી'થી શરૂ થયેલી સફર આજે પણ ચાલુ છે અને તેણે લગભગ 90 ફિલ્મોમાં કામ કર્યું છે.

85 વર્ષની વહીદા રહેમાન આ વર્ષે પ્રયોગાત્મક નિર્દેશક અનુપ સિંહની ફિલ્મ 'ધ સોંગ ઓફ સ્કોર્પિયન્સ'માં જોવા મળી હતી. આ ફિલ્મમાં તે 'ઝુબૈદા'ની ભૂમિકામાં છે જે પોતાના ગીતની મદદથી વીંછીના ડંખને દૂર કરે છે. જોકે, જ્યારથી ફાળકે એવોર્ડની જાહેરાત થઈ છે ત્યારથી વહીદા રહેમાનની ફિલ્મોની ચર્ચા મીડિયામાં થતી રહી છે. તેમની પાસે આવી ઘણી ફિલ્મો છે, જેનું હિન્દી સિનેમાને ગર્વ છે. ‘પ્યાસા’, ‘કાગઝ કે ફૂલ’, ‘ચૌહાદવીન કા ચાંદ’, ‘સાહબ બીવી ઔર ગુલામ’, ‘ગાઇડ’, ‘તીસરી કસમ’, ‘ખામોશી’ વગેરે આવી ફિલ્મો છે.

26 સપ્ટેમ્બરના રોજ દેવાનંદે 100 વર્ષ પૂર્ણ કર્યા, તે જ દિવસે ફાળકે એવોર્ડની જાહેરાત કરવામાં આવી. વહીદા રહેમાને કહ્યું, 'મને લાગે છે કે તેને ભેટ મળવાની હતી, મને મળી ગઈ.' યોગાનુયોગ, તેની ફિલ્મી કરિયરમાં તેણે કોઈ એક અભિનેતા સાથે સૌથી વધુ ફિલ્મો કરી છે અને તે છે દેવાનંદ. વહીદાએ દેવાનંદને 'શિષ્ટ ફ્લર્ટ' ગણાવ્યા. દેવાનંદની જન્મશતાબ્દી નિમિત્તે, પ્રેક્ષકોને ફરી એકવાર થિયેટરોમાં દેવાનંદ-વહીદાની ફિલ્મો જોવાની ફિલ્મ રસીયાઓને તક મળી.

'ગાઈડ' અને 'તીસરી કસમ' ફિલ્મોની જ વાત કરીએ. આ ફિલ્મ્સની વિશેષતા કઈ? 

આપણે એક બિંદુ પર આંગળી રાખીને કોઈપણ કલાકૃતિની સુંદરતાને ઓળખી શકતા નથી. કલાની સુંદરતા સમગ્ર કાર્યમાં રહેલી છે.

હિન્દી સિનેમામાં વાર્તા, ગીતો અને સંગીત એ મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી છે. આ 'મેલોડ્રામા' માત્ર અભિનેતાઓ અને અભિનેત્રીઓની મદદથી જ પડદા પર સાકાર થાય છે. તેમના દ્વારા જ આપણે સિનેમા જોઈ અને તેનું મૂલ્યાંકન કરીએ છીએ. આવી સ્થિતિમાં, ભાગ્યે જ કોઈ નકારી શકે કે 'ગાઈડ' અને 'તીસરી કસમ' ફિલ્મોની સુંદરતા 'રોઝી' અને 'હીરાબાઈ'ની આસપાસ ફરે છે. ફિલ્મનું ગીત અને સંગીત જેની સાથે જોડાયેલું છે તે પાત્ર ડાન્સર છે. વહીદાએ પોતે ભરતનાટ્યમની તાલીમ લીધી છે. સિનેમામાં આવતા પહેલા તે સ્ટેજ પર પોતાની કળાનું પ્રદર્શન કરતી હતી.

છેલ્લી સદીના પચાસ-સાઠના દાયકાની સરખામણીમાં આજે 21મી સદીના ભારતમાં મહિલાઓની સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિમાં ઘણા ફેરફારો થયા છે. સિનેમા પણ આ બદલાવને અપનાવી રહ્યું છે, પરંતુ સાઠના દાયકામાં પરણિત સ્ત્રીના સંબંધને પડદા પર બીજા પુરુષ સાથે બતાવવાની પરંપરા વિરુદ્ધ હતી. ફિલ્મ 'ગાઈડ'માં એક પરિણીત મહિલા એક પુરુષ સાથે રહે છે. તે પોતાની ઓળખ અને સ્વતંત્રતા વિશે ખૂબ જ સભાન છે.

જ્યારે ફિલ્મ નિર્માતા નસરીન મુન્ની કબીરે રહેમાનને એક વાતચીતમાં પૂછ્યું કે, 'દરેક પાત્રમાં તમારા વ્યક્તિત્વની ઝલક જોવા મળે છે, પરંતુ કયું પાત્ર વહીદાના વાસ્તવિક સ્વરૂપની સૌથી નજીક છે'? તેમણે જવાબ આપ્યો, 'શાંતિ, ગુલાબો અને રોઝીમાં મારામાં થોડુંક છે, પણ હું મોટે ભાગે રોઝી જેવી જ છું. રોઝી જાણે છે કે તેણી શું ઇચ્છે છે અને સ્પષ્ટપણે બોલે છે. તે પોતાની માન્યતા પર અડગ છે.' જોકે, રોઝીની સાથે હીરાબાઈ (તીસરી કસમ) વિશે પણ ચર્ચા છે. ફિલ્મ ‘તીસરી કસમ’ પણ તે સમયગાળામાં બની રહી હતી અને તે વર્ષ 1966માં રિલીઝ થઈ હતી. રોઝીની જેમ હીરાબાઈ પણ ડાન્સર છે. બંને ફિલ્મોના ગીતો શૈલેન્દ્ર દ્વારા લખવામાં આવ્યા છે, જે પાત્રોની લાગણીઓને ખૂબ સારી રીતે વ્યક્ત કરે છે.

બંને ફિલ્મો અસફળ લવસ્ટોરી છે, જોકે પ્રેમના સ્વભાવમાં ઘણો તફાવત છે. 'રાજુ' ગાઈડના રોલમાં દેવાનંદ અને 'હીરામન' કાર્ટમેનના રોલમાં રાજ કપૂર નિઃશંકપણે ખૂબ જ અસરકારક છે, પરંતુ વહીદાએ પોતાના અભિનયથી સિલ્વર સ્ક્રીન પર રોઝી અને હીરાબાઈના પાત્રોને અમર કરી દીધા.

એક બાજુ રોઝી છે જે 'આજ ફિર જીને કી તમન્ના હૈ' ગાય છે અને બીજી બાજુ હીરાબાઈ છે જે 'મારે ગયે ગુલફામ' ગાય છે. પણ સવાલ એ છે કે ગુલફામની હત્યા શા માટે થઈ? હીરાબાઈ હીરામનને પ્રેમ કરે છે, પણ તેની સાથે રહેવા માટે સ્વતંત્ર નથી. વહીદાએ પ્રેમની લાચારી અને જુદાઈને ખૂબ સુંદર રીતે વ્યક્ત કરી છે. અહીં પ્રેમનું કોઈ ભવિષ્ય નથી, છતાં પ્રેમ છે. અલગ થવાનો સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો હોવાથી ગુલફામની હત્યા કરવામાં આવી હતી.

છેલ્લે, જ્યારે વહીદા રહેમાન ગુલાબો (પ્યાસા)ના રોલમાં આવે છે, ત્યારે તે ટ્રેજેડીના તમામ ગુણો હોવા છતાં ટ્રેજેડી નથી. અહીં વિજય (ગુરુ દત્ત)નો એકમાત્ર સહારો છે ગુલાબો! વહીદા રહેમાનના પાત્રો અને અભિનયના પ્રકાશમાં આ ફિલ્મોને ફરીથી જોવી અને તપાસવી રસપ્રદ છે. અત્યાર સુધી આપણે હિન્દી ફિલ્મોને માત્ર અભિનેતાઓના પરિપ્રેક્ષ્યથી જ તપાસતા આવ્યા છીએ!

આ પણ વાંચો: ‘લતા મંગેશકર’ એટલે : હિન્દુસ્તાન