મહાભારતમાં 'સંજય'નું પાત્ર શીખવે છે કે દ્રષ્ટિ તો દરેક પાસે હોય છે પરંતુ દ્રષ્ટિકોણ દુરંદેશી ભરેલો હોવો જોઇએ

પૂર્વજો કહેતા કે ભુતકાળમાંથી જે પ્રેરણા લે તે ભવિષ્ય બનાવે ,,,આપણે હાથમાં રહેલા મોબાઈલથી લઈ ઘરે ટીવી અથવા તો થિયેટરમાં ફિલ્મો નિહાળીએ છીએ,, 20 મી અને 21મી સદીમાં થયેલી ટેક્નોલોજીની ક્રાંતિ થકી સાત સમુંદર પાર શું ચાલી રહ્યું છે ? તેની માહિતી પણ મેળવી લઈ એ છીએ,,, પણ શું દ્વાપર યુગમાં સામાન્ય માણસ માટે આ શક્ય હતું ખરૂ ?,,, દ્વાપરયુગની જ્યારે પણ વાત આવે ત્યારે  ભગવાન શ્રી કૃષ્ણની લીલા, ભગવત ગીતા અને કુરુક્ષેત્રના મેદાનમાં ચાલેલું એ યુદ્ધ જરૂર યાદ આવે,,  પણ આજે વાત ન તો શ્રીક્રૃષ્ણની લીલા ની કરવી છે કે ન તો ભગવત ગીતાની,,,  પણ વાત કરવી એમની, જેમણે 18 દિવસ ચાલેલા યુદ્ધના એક એક પળની માહિતી ધૃતરાષ્ટ્રને હસ્તિનાપુરના રાજમહેલમાં બેઠા-બેઠા આપી હતી,, અને તેમનું નામ એટલે સંજય.

મહાભારતના યુદ્ધમાં,,,, હસ્તિનાપુરમાં બેઠેલા કૌરવોના પિતા ધૃતરાષ્ટ્ર,,,,, અંધ હોવાને કારણે રણભૂમિમાં ઉતરી નહોતા શક્યા અને યુદ્ધ પણ જોઈ શકતા ન હતા,,,, ત્યારે સંજયે હસ્તિનાપુરના મહેલમાં બેસીને કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધની એક-એક ક્ષણની માહિતી ધૃતરાષ્ટ્રને વર્ણવી હતી,,,,,, હવે જે વડીલો છે તેઓ કદાચ જાણતા હશે જોકે,યુવાનો અને બાળકો વિચાર કરતા હશે કે,,, સંજય પાસે આટલી સૂક્ષ્મ દિવ્ય દ્રષ્ટિ કેવી રીતે આવી ?, આ શક્તિ તેમને કેવી રીતે મળી હશે ?,, તો તેનો જવાબ છે મહર્ષિ વેદ વ્યાસ,,,,

આપણે હંમેશા મહાભારતના સંજય વિશે વાત કરીએ છીએ, જેમણે ધૃતરાષ્ટ્રને તે યુદ્ધનું આબેહૂબ વર્ણન સંભળાવવા માટે વિશેષ દૈવી દ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત કરી હતી. આખરે સંજય કોણ હતો? શા માટે તે મહાભારતથી આજ સુધી અમર છે ? તે યુદ્ધ પછી તેમનું શું થયું ? તે પહેલા, અમે તમને જણાવી દઈએ કે તેઓ જાતિ દ્વારા વણકર હતા અને ધૃતરાષ્ટ્રના મંત્રી પણ હતા.સંજય મહર્ષિ વેદ વ્યાસના શિષ્ય હતા. ધૃતરાષ્ટ્રની રાજસભામાં તેમનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. રાજા ધૃતરાષ્ટ્ર તેમને ખૂબ જ માન આપતા હતા. સંજય ગવલગન નામના કપાસના વિદ્વાન અને જ્ઞાતિ દ્વારા વણકરના પુત્ર હતા. સંજય ખૂબ જ નમ્ર અને ધાર્મિક સ્વભાવના હતા. દેશના પ્રથમ અને એકમાત્ર ઓનલાઈન દેશી જ્ઞાનકોશ 'ભારત કોશ'માં સંજયનું વિગતવાર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.

 સંજયને ધૃતરાષ્ટ્ર દ્વારા મહાભારતના યુદ્ધ પહેલા પાંડવો સાથે વાટાઘાટો કરવા મોકલવામાં આવ્યા હતા. ત્યાંથી આવીને તેમણે યુધિષ્ઠિરનો સંદેશ ધૃતરાષ્ટ્રને સંભળાવ્યો હતો. તેઓ શ્રી કૃષ્ણના પરમ ભક્ત હતા. અલબત્ત તેઓ ધૃતરાષ્ટ્રના મંત્રી પણ હતા. આ પછી પણ તેઓ પાંડવો પ્રત્યે સહાનુભૂતિ ધરાવતા હતા. ધૃતરાષ્ટ્ર અને તેમના પુત્રોને અન્યાય કરતા રોકવા માટે કઠોર શબ્દો બોલવામાં પણ તે અચકાતા ન હતા. સંજય સમયાંતરે રાજાને સલાહ આપતા રહેતા હતા. જ્યારે પાંડવો બીજી વખત જુગારમાં હારી ગયા અને 13 વર્ષ માટે વનવાસમાં ગયા, ત્યારે સંજયે ધૃતરાષ્ટ્રને ચેતવણી આપી, 'હે રાજા! કુરુ વંશનો સંપૂર્ણ વિનાશ નિશ્ચિત છે પરંતુ તેની સાથે નિર્દોષ લોકોની પણ બિનજરૂરી હત્યા થશે. જો કે, ધૃતરાષ્ટ્રને તેમની સ્પષ્ટતા પર ઘણી વાર ગુસ્સો આવતો. જ્યારે તે નિશ્ચિત થઈ ગયું કે યુદ્ધ ટાળી શકાય તેમ નથી  ત્યારે મહર્ષિ વેદવ્યાસે સંજયને દિવ્ય દ્રષ્ટિ આપી. જેથી તે રાજમહેલમાં બેસીને યુદ્ધના મેદાનની બધી ઘટનાઓ જોઈ શકે અને ધૃતરાષ્ટ્રને તે યુદ્ધની સંપૂર્ણ પરિસ્થિતિ જણાવી શકે. આ પછી સંજયે મહાભારતના યુદ્ધનો દરેક ભાગ ધૃતરાષ્ટ્રને આબેહૂબ પોતાની દૈવી દ્રષ્ટિથી જોઈને સંપૂર્ણ વર્ણન કર્યું.

સંજય વિશે એવું કહેવાય છે કે  તેઓ ક્યારેક-ક્યારેક યુદ્ધમાં ભાગ લેતા હતા. યુદ્ધ પછી મહર્ષિ વ્યાસે આપેલી દિવ્ય દ્રષ્ટિનો પણ નાશ થયો,,  સંજયે શ્રી કૃષ્ણનું વિશાળ સ્વરૂપ દિવ્ય દ્રષ્ટિથી જોયું હતું, જે માત્ર અર્જુનને જ દેખાતું હતું,  મહાભારત કે પછીના ગ્રંથોમાં સંજયને દિવ્ય દ્રષ્ટિ મળવાનો કોઈ વૈજ્ઞાનિક આધાર નથી. આને મહર્ષિ વેદવ્યાસનો ચમત્કાર માનવામાં આવે છે.

મહાભારતનું યુદ્ધ તેના અંતને આરે હતું. મોટા ભાગના મોટા યોદ્ધાઓ કૌરવો દ્વારા માર્યા ગયા હતા. યુદ્ધના 18મા દિવસે, કૌરવોની સેના ફરીથી ખરાબ સ્થિતિમાં આવી ગઈ હતી. પાંડવ સેનાના હુમલામાં એક જ વારમાં તે નાશ પામી. જ્યારે દુર્યોધને જોયું કે તેની મદદ કરવાવાળું કોઈ નથી, ત્યારે તે દૈપાયન તળાવમાં સંતાઈ ગયો. ત્યારે ભીમે આવીને દુર્યોધનને પડકાર્યો હતો. ભીમ અને દુર્યોધન વચ્ચે ગદાની લડાઈ થઈ. જેમાં દુર્યોધન આખરે માર્યો ગયો. આ સાથે મહાભારતનું યુદ્ધ પણ 18માં દિવસે સમાપ્ત થઈ ગયું. સંજયની દિવ્ય દ્રષ્ટિ પણ આ સાથે સમાપ્ત થઈ ગઈ. મહાભારતના યુદ્ધ પછી સંજય ઘણા વર્ષો સુધી યુધિષ્ઠિરના રાજ્યમાં રહ્યા. આ પછી તેમણે સન્યાસ લઈ લીધો. પૌરાણિક ગ્રંથો કહે છે કે ધૃતરાષ્ટ્રના મૃત્યુ પછી તે હિમાલયમાં ગયા હતા. દ્વાપરયુગના આ મહાન અદરેકું પાત્રમાંથી સભ્ય સમાજે  એ પણ શીખ લેવી જોઈએ કે,, દ્રષ્ટી તો બધા પાસે એક સમાન છે  જોકે  દ્રષ્ટીકોણ દૂરંદેશી ભરેલો હોવો જોઈએ.