મારી ભાષા મારી ઓળખ (International Mother Language Day)

ભાષા એ માત્ર સંદેશાવ્યવહારનું માત્ર કુદરતી માધ્યમ નથી, પરંતુ કોઈપણ વ્યક્તિ અથવા સમુદાયની સાંસ્કૃતિક ઓળખ પણ છે. આપણે બધા જાણીએ છીએ કે રાષ્ટ્રપિતા મહાત્મા ગાંધી અંગ્રેજી ભાષાના જાણકાર હતા. તેઓ વિદેશમાં ભણ્યા હતા, પરંતુ તેઓ પોતાની ભાષા, પોતાની માતૃભાષાના સમર્થક હતા. તેમનું માનવું હતું કે કોઈપણ અન્ય ભાષા કરતાં પોતાની ભાષામાં કંઈપણ સારી રીતે કહી શકાય.

હવે તમે વિચારતા હશો કે મને અચાનક બાપુનું આ વિધાન કેમ યાદ આવી રહ્યું છે, કારણ કે આજે એક તરફ સમગ્ર દેશ આંતરરાષ્ટ્રીય માતૃભાષા દિવસની ઉજવણી કરી રહ્યો છે, તો બીજી તરફ આપણે બધા આપણી સંસ્કૃતિ અને આપણી ભાષાથી દૂર જઈ રહ્યા છીએ.

વિશ્વમાં ભાષાકીય અને સાંસ્કૃતિક વિવિધતાને પ્રોત્સાહન આપવા અને માતૃભાષા વિશે જાગૃતિ લાવવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે દર વર્ષે 21 ફેબ્રુઆરીએ આંતરરાષ્ટ્રીય માતૃભાષા દિવસની International Mother Language Day ઉજવણી કરવામાં આવે છે. આજે અડધી ભાષાઓ જોખમમાં છે. કારણ એ છે કે આજે આપણાં બાળકો, આપણી યુવા પેઢી તેમની માતૃભાષાથી દૂર છે. બાળકોને અંગ્રેજી શીખવવાની હોડમાં આપણે તેમને તેમની માતૃભાષાથી દૂર લઈ જઈ રહ્યા છીએ. જો કોઈ વ્યક્તિ પોતાની જાતને ભાષા દ્વારા અભિવ્યક્ત કરે છે, તો તે આપણને તેની ઓળખ, તેની સંસ્કૃતિ, તેના પર્યાવરણ, તેના જ્ઞાન, તેના આત્મા, તેના ઇતિહાસ, તેની પરંપરાઓથી વાકેફ કરે છે.

માતૃભાષામાંથી મળેલી ઓળખ

આપણા દેશના રાષ્ટ્રપતિ દ્રૌપદી મુર્મુ પોતે ઓડિશાના એક આદિવાસી ગામની છે. તે ભારતના પ્રથમ આદિવાસી રાષ્ટ્રપતિ બનવા બદલ ગર્વ અનુભવે છે. તેમનું માનવું છે કે જો વિજ્ઞાન, સાહિત્ય અને સામાજિક વિજ્ઞાન પણ માતૃભાષામાં ભણાવવામાં આવે તો આ ક્ષેત્રોની પ્રતિભાઓ વધુ ઉભરી આવશે. તેણી હંમેશા તેના શાળાના શિક્ષકોના યોગદાનને યાદ કરે છે જેમના કારણે રાષ્ટ્રપતિ કોલેજમાં જનારી તેના ગામની પ્રથમ છોકરી બની હતી. તેમનું માનવું છે કે ભારતીય શાળા શિક્ષણ એ વિશ્વની સૌથી મોટી શિક્ષણ પ્રણાલીઓમાંની એક છે, તેથી જો બાળકોએ પ્રગતિ કરવી હોય તો માતૃભાષા પર એક વિષય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું આવશ્યક છે.

આ ઉપરાંત પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડો.એ.પી.જે. જ્યારે અબ્દુલ કલામને એક ઈન્ટરવ્યુમાં પૂછવામાં આવ્યું કે, તમે આટલા મહાન વૈજ્ઞાનિક બન્યા તેમાં તમે સૌથી મોટું યોગદાન શું માનો છો, તો તેમણે જવાબ આપ્યો, “મેં મારી માતૃભાષામાં શિક્ષણ મેળવ્યું છે, તેથી જ હું સક્ષમ બન્યો છું. આટલા મહાન વૈજ્ઞાનિક બનવા માટે”, તે પછી તેણે થોડું અંગ્રેજી શીખ્યું અને તેમાં પણ પોતાને નિપુણ બનાવ્યો, પરંતુ અભ્યાસની તેમની મૂળ ભાષા તમિલ રહી. આ સિવાય આપણા દેશમાં એવા ઘણા વિદ્વાનો હતા જેઓ માનતા હતા કે વિજ્ઞાન માતૃભાષામાં જ ભણાવવું જોઈએ જેથી દરેક તેમાં ભાગ લઈ શકે. મહાન ભૌતિકશાસ્ત્રીઓમાંના એક સી.વી.રામન તેમાંના એક હતા.

ભાષાઓ હાંસિયામાં ધકેલી દેવામાં આવી છે

આજે આદિવાસી ભાષાઓનું સંવર્ધન અને સંરક્ષણ પણ ખૂબ જ જરૂરી છે. ભાષાઓનું અસ્તિત્વ અને પ્રસાર ત્યારે જ શક્ય છે જ્યારે આપણે આદિવાસી ભાષાઓ, આપણી આસપાસની વિવિધ ભાષાઓ, દેશી ભાષાઓનો પ્રચાર અને જતન કરીએ. આપણે હંમેશા આપણી ભાષાને કેવી રીતે આગળ લઈ જઈએ, તેને કેવી રીતે આગળ લઈ જઈએ, તેને કેવી રીતે સમૃદ્ધ બનાવવી તે વિશે વિચારવું જોઈએ, આપણે આ દિશામાં પહેલ કરવાની જરૂર છે અને સૌ પ્રથમ આપણે આપણી જાતથી શરૂઆત કરવાની છે.

અંગ્રેજીની સાથે તમામ શાળાઓ ઉપરાંત ઘરમાં માતૃભાષા પર પણ ધ્યાન આપવું પડશે.આજના યુગમાં વૈશ્વિકરણ પણ ભાષાઓના લુપ્ત થવાનું કારણ છે. ગ્લોબલાઈઝેશનના આ યુગમાં આખી દુનિયાનો દરેક વ્યક્તિ કંઈક સારું મેળવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો છે અને કદાચ આ જ કારણ છે કે તે ઘણી મહત્વપૂર્ણ બાબતોને સતત ભૂલી રહ્યો છે. ભાષા પણ એમાંની એક મહત્ત્વની બાબત છે. નિષ્ણાતો માને છે કે જ્યારે કોઈ ભાષા મૃત્યુ પામે છે, ત્યારે આસપાસની જ્ઞાન વ્યવસ્થા પણ મૃત્યુ પામે છે અને લુપ્ત થઈ જાય છે. આજે, અંગ્રેજી અને અન્ય મુખ્ય ભાષાઓ જ્ઞાન અને રોજગારની ભાષા તેમજ ઈન્ટરનેટની પ્રાથમિક ભાષા બની ગઈ છે. ડિજિટલ ક્ષેત્રમાં મુખ્ય સામગ્રી હવે મોટે ભાગે અંગ્રેજી ભાષામાં ઉપલબ્ધ છે, અને તેથી, અન્ય ભાષાઓને હાંસિયામાં ધકેલી દેવામાં આવી છે.આજે International Mother Language Day નાં રોજ પ્રતિજ્ઞા લઈએ કે માતૃભાષાને લુપ્ત તી થવા નહીં જ દઈએ.

નવી દિલ્હીમાં આકાશવાણી ભવનની એક દિવાલ પર એક તકતી છે જેના પર લખ્યું છે - બાળકોનું ભવિષ્ય હંમેશા માતા દ્વારા જ ઘડવામાં આવે છે. આ વિધાન મહાત્મા ગાંધીએ લખ્યું હતું, હવે તેને આપણા જીવનમાં અમલમાં મૂકવાની જરૂર છે. બાળકોની માતૃભાષા પ્રત્યેની રુચિ ત્યારે જ વિકસી શકે જ્યારે માતા પોતે તેમની સાથે તેમની પોતાની ભાષામાં વાત કરે અને તેમને અંગ્રેજી શીખવાની સાથે તેમની માતૃભાષા શીખવા માટે પ્રોત્સાહિત કરે. આ ઉપરાંત શાળાઓમાં સમયાંતરે માતૃભાષા અંગેની કાર્યશાળાનું આયોજન કરવું જોઈએ. આમાં રેડિયો મહત્વની ભૂમિકા ભજવી શકે છે. મોટાભાગના બાળકો ટીવી અને મોબાઈલના કારણે સોશિયલ મીડિયા પર રીલ બનાવવામાં અને જોવામાં વ્યસ્ત હોય છે, જેના કારણે તેમનું મન ખોટી દિશામાં જઈ રહ્યું છે. આવી સ્થિતિમાં તેમને મોબાઈલને બદલે રેડિયો આપો.

બુલેટિન ઘણી ભાષાઓમાં પ્રસારિત થાય છે

આજે, ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયોમાં ઘણી પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં બુલેટિન પ્રસારિત થાય છે, એવા ઘણા કાર્યક્રમો છે જેના દ્વારા તમે તમારી માતૃભાષા તરફ આગળ વધી શકો છો. બાળકોના કાર્યક્રમો પણ મનોરંજનનું કેન્દ્ર બની જાય છે. ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયોનો ન્યૂઝ સર્વિસ ડિવિઝન લગભગ 90 ભાષાઓ/બોલીઓમાં સ્થાનિક, પ્રાદેશિક, બાહ્ય અને DTH સેવાઓમાં લગભગ 56 કલાકના કુલ સમયગાળા માટે દરરોજ 647 બુલેટિનનું પ્રસારણ કરે છે. 41 ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો સ્ટેશનો પરથી કલાકદીઠ એફએમ મોડ પર 314 સમાચાર હેડલાઈન પ્રસારિત કરવામાં આવી રહી છે. 44 પ્રાદેશિક સમાચાર એકમો 75 ભાષાઓમાં 469 દૈનિક સમાચાર બુલેટિન પ્રસારિત કરે છે

આવી સ્થિતિમાં, માત્ર જરૂરી છે જાગૃતિ કેળવવાની અને સમયાંતરે રેડિયો પર પ્રસારિત થતા કાર્યક્રમો વિશે બાળકોને માહિતી આપવાની. આમાં વાલીઓ અને શિક્ષકો સાથે મળીને બાળકોની માતૃભાષાને નવો આકાર આપવાનું કામ કરી શકે છે. શિક્ષકોએ બાળકોને એકવાર આકાશવાણી કેન્દ્રમાં લાવવા જોઈએ જેથી તેઓ રેડિયોનું મહત્વ સમજી શકે અને તેમની સંસ્કૃતિ, તેમની ભાષા, તેમની ઓળખ વધુ નજીકથી જાણી શકે. તેમને સમાચાર બુલેટિન સાંભળવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવાની ખાતરી કરો. શા માટે આપણે આજથી જ International Mother Language Day  દઈને સજાગ બનીએ અને આપણી માતૃભાષાને સમાવીને પોતાનું તેમજ દેશનું ગૌરવ વધારીએ.